چگونه انگلیسی تبدیل به زبانی جهانی شد؟
در همه ادوار تاریخ نیاز به یک زبان بین المللی وجود داشته است. در گذشته برای مقاصد مذهبی و بحثهای روشنفکرانه به زبانی جهانی نیاز بود و امروزه با وجود پیشرفتهای تکنولوژیکی، برای ارتباط برقرار کردن با سایر افراد در سراسر دنیا نیاز به یک زبان بین المللی است.
دو اتفاق را مثال میزنم که به فاصله چهار صد سال از هم اتفاق افتاده اند و نیاز به یک زبان بین المللی را نشان میدهند.
در سال ۱۶۲۹ سر تامس مور کتاب مشهورش آرمانشهر را در آمستردام به چاپ رساند. این کتاب نه به انگلیسی است و نه به هلندی بلکه به زبان لاتین چاپ شده است.
اتفاق دیگر گفتگویی است که اخیرا با یک دانشمند آلمانی داشتم. او میگفت در کنفرانسهایی در آلمان شرکت کرده است که همه شرکت کنندگان آلمانی بودند ولی کنفرانس باز هم به زبان انگلیسی برگذار میشد.
غرور و افتخار
در طی ۱۳۰۰ سال پیش از این اتفاق، زبان لاتین زبان اصلی سنت مسیحی غربی بود: زبان نمازگذاران، سرودها، متون مقدس و مناظرات مذهبی. همچنین زبان لاتین زبانی بود که دانشمندان عهد رنسانس با استفاده از آن با یکدیگر ارتباط برقرار میکردند.
اما این چیرگی بر اذهان در حوزه اندیشه و مذهب با ظهور و اوج گیری فرهنگهای ملی از هم پاشید و مردم کشورهایی که سابقاً از زبان لاتین استفاده میکردند شروع به استفاده از زبانها و لهجه های ملی خود کردند.
زمانی که کار به نوشتن این زبانهای ملی رسید، مردم از کلیساها و مقامات مذهبی خواستند که همه یا قسمتی از متون مذهبی را به زبان ملی خودشان نوشته یا بگویند.
این اتفاق باعث نوشتن دو انجیل به زبانهایی غیر از لاتین شد که تا بدان روز سابقه نداشت. تقریباً پانصد سال پیش مارتین لوتر انجیل را به آلمانی ترجمه کرد و تقریباً چهار صد سال پیش انجیل شاه جیمز به زبان انگلیسی نوشته شد.
قسمتی از فرآیند برقراری قدرت و نفوذ این زبانهای بومی همانا تلاش برای تولید فرمی استاندارد از این زبانهاست تا اساتید، تجار، وکلا، مقامات مذهبی و سیاستمداران بتوانند با روشی که برای یکدیگر قابل فهم است به ارتباط با هم بپردازند.
چه در گذشته و چه در حال برای رسیدن به این هدف حتماً باید در نوشتار این زبان هم بصورت قاطع و منسجم از روش یکسانی استفاده شود (املا و علائم نگارشی) و نیز همین رویکرد را در مورد گرامر و ساختار جملات هم رعایت کرد.
درنتیجه این زبان انگلیسی استاندارد سازی شده همچون ابزاری قدرتمند در دستان دولت، کلیسا و مدارس شد که با استفاده از آن به ساکنین جزایر بریتانیا حس اتحاد و یکپارچگی بدهند.
اسپرانتو
ملت انگلستان در جنگ و صلح، تجارت و مهاجرت و یا برای بیان عقاید و آرا از زبان انگلیسی استفاده میکردند و اقدامات بسیاری برای تهیه دیکشنریها، دستور زبان و ترجمه مهمترین و جالبترین کتابها انجام میگرفت.
همزمان یکی از برجسته ترین اتفاقات تاریخ همه زبانهای دنیا در حال روی دادن بود: سربازان، دریانوردان و مقامات اداری و نظامی در حال مسافرت و اقامت در مستعمرات جدید بریتانیا در سراسر دنیا بودند.
فقط در کشورهایی به زبان انگلیسی صحبت نمیشد که یا استقلال خود را حفظ کرده بودند یا قبلاً توسط فرانسه، هلند، اسپانیا و پرتغال اشغال شده و اینک یکی از این زبانها در آنجا رایج بود.
قرن بیستم را میشود قرن هجوم افسار گسیخته ملی گرایی دانست که افتخار و تعصب نسبت به زبانهای محلی و ادبیات بومی را در پی داشت. قرن بیستم همچنین شاهد اوج گیری رویاهای آرمانشهری در مورد همکاریهای بین المللی بود که نتیجه آن ایجاد جامعه ملل بود که بعدها سنگ بنای سازمان ملل متحد را تشکیل داد.
البته در این جامعه ملل و بعدها در سازمان ملل خیلی هم ملتها با هم حرف نمیزدند چون درواقع مترجمها با هم حرف میزدند. پس مخترعان زبانهای بین المللی جدید سعی کردند با بوجود آوردن یک زبان بین المللی صلح و آرامش را به دنیا هدیه کنند. معروفترین این زبانها زبان اسپرانتو است. ولی سیاستمداران جهان یا نخواستند یا نیازی به یادگیری این زبان در آنها بوجود نیامد.
آرام آرام یک زبان بین المللی جدید ظهور میکرد و دیپلماتها، دانشمندان، هنرمندان و تاجران و بسیاری از افراد دیگر به آن زبان صحبت میکردند. این زبان جدید هم از میراث امپراتوری بریتانیا بهره میبرد و هم از نفوذ و قدرتگیری روزافزون قویترین عضو آن امپراتوری یعنی آمریکا و درنتیجه در سراسر دنیا شروع به استفاده از زبان انگلیسی کردند.
در عمل آنطور که دیوید کریستال زبانشناس میگوید، آنها نه به انگلیسی که به انگلیسیها صحبت میکردند که به بعضی از آنها نیم زبان (pidgin)، کریول (creoles) و پتوآ (patois) میگوییم. بعنوان نمونه اخیراً به یک شبکه موسیقی پاپ اتریشی نگاه میکردم و جالب اینجاست که زبان استفاده شده در تبلیغات و صحبتهایشان درواقع یک کریول انگلیسی-آلمانی بود که هسته اصلی آن زبان آلمانی است ولی پر بود از کلمات و عبارات انگلیسی همچون cool و be there و go to it و ازین قبیل.
این اتفاقات و تلفیقات زبانی غالباً غیر سیستماتیک و بدون دخالت دولتها اتفاق میافتد. تکنولوژیهای ارتباطی همچون تلفن، رادیو تلویزیون، اینترنت، موبایل و سی دی و … باعث شده است که اکثر افراد در سراسر دنیا خیلی سریع به زبانهای دیگر دسترسی پیدا کنند.
از طریق شبکه ها و کانالهای رادیویی و تلویزیونی میلیونها جوان از گوشه و کنار دنیا دوستدار ترانه های گروههای موسیقی بریتانیایی میشوند. فیلمهای هالیوودی زیرنویس شده جوانان را با ستاره های بزرگ سینما آشنا میکنند و بدون اینکه زبان انگلیسی بلد باشند شروع به تقلید گفته های رابرت دنیرو و آل پاچینو و جانی دپ میکنند.
اما آیا همیشه وضع به همین منوال باقی خواهد ماند؟ معلوم نیست. شاید هم صد سال بعد جوانان دنیا عاشق عبارات و اصطلاحات زبان چینی بشوند.